Şifalı Bitki Çayları ve Adaçayı

Çok eski yıllardan beri bazı bitkilerin çayı, halk tarafından, yaygın olaralk kullanılmaktadır. Bazı
bitkilerin insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda yeni yeni araştırmalar mevcuttur.

MÖ 3000 yılından beri insanoğlu bitkileri-şifalı doğal kaynaklar olarak seçmiş, çeşitli hastalıkların çaresini bitkilerde aramışlardır. O çağlarda, bitkilerin etken maddelerini saf olarak izole etme yöntemleri henüz
bilinmediği için, çağın hekimleri doğrudan bitkilerin kendisini kullanarak tedavi yoluna gitmişlerdir. Böylece
o zamandan bu güne kadar şifalı etki gösteren bir çok bitki belirlenmiştir. Bu bitkilerin erken maddeleri,
artık izole edilerek tanımlanmakta, hatta bu maddeler laboratuvarlarda sentez edilerek kullanılmaktadır. Ancak bu sentetik maddelerle hazırlanan ilaçların bazı yanetkileri olduğunun anlaşılması üzerine, tekrar doğal
kaynaklara dönüş olmuştur. Tamamen doğal olan prepqratlarr bu gün tercih edilen maddeler haline gelmiştir.
Bu şekilde kullanılan bitkilerin başında şifalı çay bitkileri gelmektedir.
Bir bitki hangi amaçla kullanılırsa kullanılsın önce, kesin olarak tür teşhisi yapılması gerekir. Bu ise o kadar kolay değildir. Çünkü bitkilerin çoğu birbirine benzer. Yanlış seçilen bir bitki beklenen faydayı
sağlamadığı gibi, zararlı dahi olabilir. Hatta bitkiyi doğru olarak seçmekte yeterli olmayıp , toplama zamanı, saklanışı ve nasıl kullanılacağınında bilinmesi gerekir.

Şifalı bitkilerin tedavi amacı ile kullanılan kısımları farklıdır. Bu kısımlar bitkinin kökü, kabuğu.yaprağı, çiçeği, meyvesi ve tohumu olabilir .

Bitki toplanırken, olgunlaşma zamanı iyi ayarlanmalıdır. Zamansız veya olgunlaşmadan toplanan bitki kısımları beklenen faydayı vermezler. Diğer Önemli bir konuda, toplanan bitkinin kullanım zamanına kadar
nasıl saklanacağıdır. Organik bir yapıya sahip olan bitkilerin en iyi saklama şekli, kurutularak saklanmalıdır.
Kurutma işlemi. bitkinin çiçek, yaprak, kök eya meyvelerine göre farklıdır. Bu işlem, güneşte gölgede yada kurutma fırında yapılır.
Şifalı çay bitkilerinin çoğunlukla çiçekleri ve yaprakları kullanılır. Çiçekler ve yapraklar genellikle bitkinin Çiçeklenme döneminden sonra toplanır. Bu dönem bir çok bitkide Haziran ve Ağustos
ayları arasındadır. Toplanan çiçek ve yapraklar doğrudan güneş ışığı altında kurutulmayıp, gölgede ve hava sirkülasyonu olan bir yerde kurutulmalıdır . Çünkü güneş ışığı, çiçek ve yapraklarda bulunan etken maddelerin
iyileştirici niteliklerini bozarlar. Çay bitkileri için önemli olan uçucu yağlar, güneş etkisiyle reçineleşirler.
Bu nedenle ya gölgede kurutulmalı veya kuru hava ile ısınan 25-30 derecelik fırınlar kullanılmalıdır.
Bitki meyvelerinin toplanma zamanı, meyve olgunlaşmadan biraz evvel olmalıdır (Meyvelerin dayanma süresi artar).
Biıkilerin kökü kullanılacaksa. toprakları çıkarıldıktan sonra bol suyla yıkanarak toprak ve çamurdan
arıtılır. Havada asılı halde kurutularak saklanır.

Bitki kısımları üç şekilde hazırlanarak kullanılır;

l. Dekoksiyon (Pişirme)
2. Enfizyon (Haşlama)
3. Maserasyon(Islatma)
Dekoksiyon, bir bitkinin su içine atılarak kaynatılmasıdır. Enfizyon , kaynamış su içine atılarak kaynatılmasıdır. Enfizyon , kaynamış su içine bitkinin atılması ve bir süre bekletilmesidir. Maserasyon ise
soğuk su veya bir sıva içinde bitkinin bir süre bekletilmesidir. Çay bitkileri, genellikle Dekoksiyon veya
Enfizyon halinde hazırlanır. Çünkü çay olarak kullanılan bitkilerin etken maddeleri olan uçucu yağlar.
bitkilerin kaynatılması veya haşlanması esnasında buhar etkisiyle çözünerek suya geçerler. Bu maddelerin
bileşiminrle bulunan monoterpenlerle bunların oksijenli türevleri antiseptik (mikrop öldürücü) özelliktedir. Bu
nedenle enfeksiyonel birçok hastalıklarda iyileştirici etki gösterirler. Ancak uçucu yağların birleşimlerindeki
maddelerin çeşidi ve oranları bitki türlerine göre farklıdır. Bu nedenle etki dereceleride farklılık gösterir.
Uçucu yağların yapısında bu güne kadar 100 den fazla komponent (bileşik) bulunmuş ve bunların
farklı farmakolojik etkilerinin olduğu tespit edilmiştir. `
Uçucu yağlar antiromatizmal, balgam söktürücü ve öksürük kesici, idrar söktürücü, midevi ve gaz giderici, solucan düşürücü, sinir yatıştırıcı ve ferahlık verici etkiler göstermektedir.

ay Olarak Kullanılan Bazı Bitkiler
Bitki Adı / Kullanılan kısım / Çay Olarak Etkisi

Ihlamur / Çiçekleri / Yorgunluk giderici, sakinleştirici

Kedi otu / Kökler / Sinir yatıştırıcı

Mayıs papatyası / Çiçekler / Damar serlliğini tedavi edici

Şahtere / Tamamı / Tansiyon düşürücü

Kekik Türleri / Çiçek Yaprak / Karın ağrılarını giderici

Nane Çiçek Yaprak / Ferahlatıcı gaz giderici .

Lavanta / Çiçek / Bronşit ve astımda rahatlatıcı

Kokulu Menekşe / Çiçek / Kan temizleyici, idrar söktürücü

Sinir Otu / Taze yaprak / Böbrek temizleyici, siyatik ağrısı giderici

Ayrık Otu / Kökler / Böbrek iltihaplarını iyi edici

Adaçayı / Yaprak / Kolesterol düzenleyici, östrojen hormununu dengeleyici, midevi

Gelincik: / Çiçekler / Sinir Yatıştırıcı

Dağ Çayı Türleri / Yaprak ve Çiçek / Diüretik, gaz giderici

Hindiba / Yapraklar / Ödem giderici

Kantaron / Çiçekler / Ülseri iyileşlirici, iştah açıcı

At Kuyruğu Türleri / Yapraklar / Karaciğeri kuvvedendirici


Halk tarafından en çok bilinen şifalı çay bitkilerinden biride adaçayıdır. Adaçayı olarak kullanılan Salvia türleri S.officinalis (Tıbbi adaçayı) ve s.triloba (Dağ elması) türleridir.Bu türlere çok benzeyen S.fruticosa (Syn. S.triloba). S.tomentosa (Boz şapla) türleride bazı yörelerde çay olarak toplanılmakta
ve kullanılmaktadır.
Adaçayı türlerinin kimyasal içerikleri ve eterik yağlarının bileşiminde bulunan etken maddeleri farklıdır. Örneğin S.officinalis (Tıbbi adaçayı)türünde Salvigenin (Tujon) oranı fazla iken, S.triloba türünde Sineol fazladır S.officinalis çayı fazla içildiğinde içerisindeki tujon maddesinin fazla olmasından dolayı toksik
etki yapmaktadır. S.tomentosa türünde bulunan antioşik asit ise canlı hücreler üzerinde yine sitotoksik etki yapmakla, ayrıca yine bu türde bulunan 6-hidroksiluteolin-7-glikozid maddesinin DNA (Deoksiribonükleik
asit) sentez hızını azalttığı araştırmalarla ortaya konmuştur. Bu durumda adaçayı bitkisi olarak kullanılacak en uygun tür S.triloba (Dağ elması)türüdür. Bu tür Batı Anadolu bölgemizde yaygın olarak yetişmektedir.
S.officinalis ise doğal olarak ülkemizde yayılışlı olmayıp kültür formudur. Görüldüğü gibi bu türlerin kimyasal içerikleri ve çay olarak kullanıldıkları zaman etkileride farklı olmaktadır. Oysa bu türler hiçbir ayırıma tabi tutulmadan ve hiçbir fark gözeltilmeltsizin çay olarak kullanılmaktadır.

Bu araştırma sonuçları gerek adaçayı olarak kullanılan türlerde gerekse halk arasında çay olarak içilen diğer türlerde, bitki kullanılmadan önce tür teşhislerinin kesin olarak yapılması gerektiğini açıkca ortaya
koymaktadır. Fakat şifalı bitkilerin halk arasında kullanımı konusunda ne yazık ki henüz bir standart oluşmamıştır. İnsan sağlığını yakından ilgilendiren bir çok bitki hiçbir denetime tabi tutulmaksızın halk arasında kullanılmakta, bu bitkiler aktarlarda, semt pazarlarında tamamen ehliyetsiz kişiler tarafından
halka şifalı bitki olarak sunulmaktadır.
Bilinçli olarak kullanıldığında faydalı olabilecek. ancak rastgele kullanımda faydası bir yana zararlı labilen bilki ve bitkisel praperatların kullanımı ile ilgili bir standart oluşturulması, gerekli ve zorunldur.
Şifalı bitkilerin kullanımının denetim altına alınması; bu konuda uzman olan Botanikçi, Eczaci ve Tıp doktorundan oluşan komisyonların denetiminden geçtikten sonra kullanımına izin verilmesi halk sağlığını güvenceye aldığı gibi bu konuda ortaya çıkan çeşidi spekilasyonların oluşmasınıda engelleycektir.

KAYNAKÇA
1. BaytopA., Farmasötik Botanik (Birinci baskı) Baha Matbaası İstanbul, 1972.
2. Ceylan A., Tıbbi Bitkilenleilt, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, izmir 1983, 5.51.
3. Baytop, A., Farmasötik Botanik, istanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, İstanbul,
1977. '
4. Ulubelen A., Mıskı lvl., Johansson C., "Salvia tomentosa Bitkisinin Kimyasal ve Farmakolojik
incelemesi, Doğa. C.8, S.l 1984. '
5. Berk A., Esanslar (Eterik Yağlar). l-Hüsnütabiat Matbaası İstanbul, 1953.
6. Nakipoğlu M., Izmir Çevresinde Yayılış Gösteren Bu: Salvia L. (Adaçayı) türlerinin Biyosisternatiği
Üzerine Araştırrııalar. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt; 1, l\lo:2, Bornova- Izmir,1990. ` `